Dlaczego moje dziecko wybiera ciszę? Czy to nieśmiałość?

„Moje dziecko wstydzi się mówić w szkole/przedszkolu. Jest takie wstydliwe. Czy z tego wyrośnie?” Takie pytanie niepokoi rodziców przedszkolaków oraz uczniów wczesnoszkolnych. Nie jest to jednak pytanie właściwe. W takiej sytuacji należałoby spytać „Dlaczego?”

Już w 1877 roku niemiecki lekarz Kussamaul próbował opisać wyżej wymienioną przypadłość nazywając ją „afazją dobrowolną”. Nazwa ta nasuwała jednak błędne wnioski. Dopiero, po latach kilku kolejnych prób, w 1994 roku dzięki amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń, wystosowano termin: mutyzmu wybiórczego (od łacińskiego „mutum” – niemy), zwanego inaczej selektywnym.

Objawy mutyzmu selektywnego

Według różnych kryteriów i źródeł diagnostyka mutyzmu przedstawia się następująco:

- niemówienie w określonych sytuacjach, w których mówienie jest oczekiwane, mimo mówienia w innych (dziecko samo dobiera grono osób, w otoczeniu których mówi)

- czas trwania powyżej 4 tygodni

- brak mówienia nie wynika z braku znajomości języka lub dyskomfortu posługiwania się tym językiem czy trudnościami w wymowie

- wykluczone zostają całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm), zaburzenia komunikacji (jąkanie) lub zaburzenia psychotyczne (schizofrenia)

- sytuacje w których dziecko mówi i milknie występują w sposób przewidywalny i konsekwentny (nie są zależne od nastroju)

Mutyzm wybiórczy sprawia, że dziecko staje się nieme. Zdarza się tak w sytuacjach, gdzie ktoś oczekuje od niego komunikowania się i np. występowania na forum grupy. W domu (lub innym wybranym przez siebie miejscu, gdzie czuje się najbardziej komfortowo i bezpiecznie) dziecko jest spontaniczne, hałaśliwe i gadatliwe, towarzyskie, uparte, niesforne a nawet buntujące się. Mówi, gdy otoczenie jest bezpieczne i sprzyjające. Mutyzm nie jest tym samym co nieśmiałość, dlatego dzieci z mutyzmem nie muszą być nieśmiałe. Roześmiane i radosne, chętnie angażują się w zabawy, a nawet je inicjują. Mimo to nie mogą wydobyć z siebie głosu lub jedynie szepczą. Dzieci z mniej nasilonymi objawami mogą wydawać się beztroskie i zrelaksowane ale będą rozmawiać jedynie z wybranymi osobami. Wszystkie mają jednak potrzeby społeczne jak każde inne dzieci, chcą być lubiane przez rówieśników i akceptowane przez nich.

Dzieci z mutyzmem zazwyczaj funkcjonują w normach rozwojowych i intelektualnych, nie mają trudności dydaktycznych, a w sytuacjach gdy nie oczekuje się mówienia (pisanie, liczenie, czytanie) mogą odnosić sukcesy. Jedynie 20-30% dzieci z mutyzmem wybiórczym ma zaburzenia mowy i jest to jedynie cecha towarzysząca.

Przyczyny

Przyczyny braku mówienia są natury psychologicznej i należą do zaburzeń lękowych. Krótko mówiąc, wynikają z silnego lęku. U większości dzieci z mutyzmem wybiórczym występują genetyczne predyspozycje do reagowania niepokojem. Dziedziczą one tendencję po krewnym mimo, że u żadnego z członków rodziny lęk nie przybiera tak silnej, ekstremalnej wręcz formy. U dzieci z mutyzmem widoczny jest lęk separacyjny (może być to również związane z wcześniejszymi traumatycznymi zdarzeniami), częsty płacz, wpadanie w złość, kłopoty ze spaniem. Częściej przeżywają niepokój niż osoby nieśmiałe. Występuje u nich również zahamowany temperament (niezahamowany temperament = towarzyskość, wg. J.Kagan), a co za tym idzie obniżony próg reagowania w obszarze ciała migdałowatego. Ciało migdałowate odpowiada za pojawienie się reakcji lękowej. Gdy do tego ośrodka dotrze sygnał o niebezpieczeństwie, wyzwala ono serię reakcji mających na celu ochronę przed zagrożeniem. W przypadku dzieci z mutyzmem taki sygnał pojawia się w sytuacjach towarzyskich, gdzie pojawiają się inni ludzie.

Do innych przyczyn pojawienia się mutyzmu zalicza się: częste przeprowadzki i migracje, świadomość niedoskonałości mowy oraz prześladowania i inne negatywne reakcje ze strony otoczenia. Natomiast do czynników podtrzymujących występowanie mutyzmu: negatywne wzmacnianie przez zwiększoną uwagę, brak interwencji, zdolności do doskonałego komunikowania się niewerbalnie, izolacja geograficzna lub społeczna (mniejszość etniczna lub językowa), negatywny model komunikowania się w rodzinie.

Mówienie, również to na forum, wiąże się z ogromnym stresem, dlatego dziecko komunikuje się wtedy za pomocą mimiki oraz gestów. Mimo świadomości, że mowa umożliwia nawiązanie bliskich relacji to mówienie czy rozpoczynanie rozmowy jest bardzo trudne. Uczucie ściśniętego gardła i bycie w „świetle reflektorów” uniemożliwia zabranie głosu. Dlatego dziecko z mutyzmem wybiórczym może być niechętne do udziału w zajęciach grupowych, szczególnie gdy związane jest to ze spotkaniem nowych osób. Kontakty społeczne są dla niego męczące.

Dzieci takie mogą wydawać się pozbawione emocji, unikać kontaktu wzrokowego, stać nieruchomo, ssać palce, obgryzać paznokcie, gryźć ubranie, być perfekcjonistami, być nadwrażliwe (na dotyk, zapach, dźwięki), mają niskie poczucie własnej wartości, nie lubią zmian. Najłatwiej rozmawiać im w kameralnej atmosferze z rówieśnikami lub osobami dobrze sobie znanymi i bliskimi

Postępowanie

W wieku przedszkolnym często nauczyciele dowiadują się od rodzica o skrajnej nieśmiałości. Natomiast w wieku szkolnym mamy sytuację odwrotną – to rodzic dowiaduje się od nauczyciela o problemie występowania na forum. Jedni i drudzy powinni się uważnie przyglądać dzieciom małomównym i nieśmiałym.

Większość mutyzmu diagnozowana jest między 3 a 7 rokiem życia, czyli z momentem pójścia do przedszkola lub szkoły. Często sprawiając wrażenie nieśmiałości, to dopiero szkoła uwypukla ten problem, gdyż pojawiają się w niej wysokie oczekiwania dotyczące interakcji społecznych. Czasami dzieci z mutyzmem wybiórczym mają problem z jedzeniem na terenie przedszkola czy szkoły oraz załatwianiem potrzeb fizjologicznych.

Rozpoznanie mutyzmu musi być poprzedzone dokładną diagnozą stanu psychicznego oraz somatycznego dziecka. Konieczne jest również wykluczenie zaburzeń neurologicznych mowy (uszkodzenie ośrodków mowy) i słuchu. Wczesna diagnoza jest niezwykle ważna, ponieważ mutyzm jest najbardziej podatny na terapię w początkowym stadium. Im wcześniej rozpoznany, tym lepsze prognozy na przyszłość.

Brak mówienia nie wynika z zuchwalstwa, buntu, krnąbrności czy chęci manipulacji. Takie podejście może bardzo zaszkodzić. Dziecko, u którego podejrzewamy mutyzm wybiórczy należy chwalić, ale nie ponad miarę, za każdą próbę słownego komunikowania się (za wysiłki i osiągnięcia), oraz zrezygnować z nacisków i oczekiwań dotyczących mówienia. Należy traktować je tak samo jak inne dzieci. Dziecko powinno czuć nasze wsparcie, zrozumienie dla jego problemu i lęku. W kontaktach nim powinny być zadawane pytania zamknięte typu „tak – nie”, gdzie można kiwnąć lub zaprzeczyć głową. Bardzo pomocne będzie również pogłębienie swojej wiedzy na temat mutyzmu.

Z mutyzmu się nie „wyrasta” a źle zdiagnozowany utrwala się. Starsze dzieci mogą nadal mieć blokadę prze występami publicznymi takimi jak czytanie na głos, śpiewanie, recytowanie. Jeżeli dziecko lub nastolatek w porę nie otrzyma pomocy ze strony terapeuty mutyzm zakorzeni się a „chory” dojdzie do wniosku, że nie warto szukać pomocy. Przez brak zrozumienia zacznie się izolować. Doprowadzi to do depresji i fobii społecznych. Przez lata pozbawione rozmowy, normalnych kontaktów z innymi, utratę okazji do rozwoju kompetencji społecznych mutyzm stanie się nawykiem, który bardzo trudno zwalczyć.

Aby rozpocząć terapię w pierwszej kolejności rodzice wraz z dzieckiem powinni udać się do pediatry, który po stwierdzeniu braku zaburzeń narządów mowy i słuchu skieruje nas do poradni pedagogiczno-psychologicznej (PPP), a tam rozpocznie się konsultacja psychiatryczna.

Leczenie może przybierać różne formy np.: terapii behawioralna, poznawcza, leczenia przez zabawę, psychoterapii oraz farmakologii. Ta ostatnia forma może wydawać się kontrowersyjna, jednak stosowane leki psychotropowe mają obniżyć poziom lęku, a to pozwala rozpocząć pracę terapeutyczną. Rodzaj leczenia powinien zostać dobrany indywidualnie do dziecka.

 

Autor: Dominika

Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego na kierunku Pedagogika, ze specjalizacjami: Wczesnoszkolne Nauczanie Języka Angielskiego oraz Animacja Społeczno-Kulturalna.