Lateralizacja

Lateralizacja to postępujący w trakcie rozwoju ruchowego proces, w wyniku którego kształtuje się przewaga jednej strony ciała nad drugą. Lateralizację czynności nazywa się też „ asymetrią funkcjonalną”. „ Asymetria funkcjonowania półkul mózgowych rozwija się w ciągu życia dziecka. W kolejnych okresach rozwoju układu nerwowego dochodzi do ustalenia w mózgu lokalizacji poszczególnych funkcji”. Ze względu na krzyżowanie się większości szlaków nerwowych łączących mózg z narządami zmysłów i ruchu, czynności i funkcje powiązane są z półkulami w następującym porządku: prawa półkula kieruje pracą lewej strony ciała, a lewa półkula odpowiada za funkcjonowanie narządów po prawej stronie. Oprócz asymetrycznej przewagi funkcjonalnej jednej z półkul mózgowych może wystąpić sytuacja jej braku, co ma miejsce, gdy żadna z półkul nie wykazuje wyraźnej przewagi, dominacja wówczas nie występuje, obie półkule działają jakby ekwiwalentnie. Skutkuje to swoistymi konsekwencjami obserwowanymi w zachowaniu dziecka.

Rodzaje lateralizacji uwzględnienie czynnika asymetrii funkcjonalnej mózgu bądź jego braku, prowadzi do wyodrębnienia dwóch modeli lateralizacji: jednorodnej i niejednorodnej. I tak, lateralizacja jednorodna może być prawostronna, gdy dziecko posługuje się prawą ręką w manipulacji, rysowaniu, pisaniu, prawą nogą przy skakaniu, kopaniu piłki, prawym okiem przy zaglądaniu do lunety czy małych otworów, prawym uchem przy słuchaniu tykania zegarka. Taka zdecydowana przewaga narządów ruchu i zmysłu po stronie prawej uwarunkowana jest dominacją lewej półkuli mózgu. Jeżeli dziecko preferuje używanie w tych czynnościach odpowiednich narządów po lewej stronie ciała, jest zlateralizowane lewostronnie wskutek odwróconej dominacji półkulowej - z funkcjonalną przewagą półkuli prawej. Taka formuła to lateralizacja jednorodna lewostronna. W przypadku braku ukształtowanej dominacji jednej z półkul, mamy do czynienia z lateralizacją skrzyżowaną bądź nieustaloną, tzw. słabą.

Lateralizacja nieustalona manifestuje się „ niezdecydowaniem” dziecka w zakresie prawej i lewej ręki przy czynnościach manualnych, co sprawia, że zmienia ono preferencje, a poziom grafomotoryczny obu kończyn jest jednakowo słaby. Dziecko takie sprawia wrażenie, jakby miało raczej dwie lewe niż dwie prawe ręce; jest oburęczne, obunożne, obuoczne, ale tylko w obrębie jednej pary narządów. Dzieci oburęczne są najczęściej opóźnione w rozwoju ruchowym. Brak dominacji w zakresie rąk powoduje niezręczność manualną. Lateralizacja skrzyżowana może być obserwowana w zachowaniu dziecka jako leworęczność i prawooczność, czyli brak zdecydowanej przewagi narządów po jednej stronie ciała. Inną formą tego modelu jest praworęczne dziecko z dominującym lewym okiem. Należy podkreślić, iż każdy z narządów wykazuje wyraźną przewagę, ale występuje ona po przeciwnych stronach.

Istnieje podejrzenie o zaburzenie lateralizacji u dzieci, u których zauważyliśmy następujące objawy:

• dziecko posługuje się sprawniej lewą ręką, czasami posługuje się na równi obiema
• słaba sprawność manualna, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała
• trudności w przyswajaniu pojęć określających kierunki przestrzenne
• trudność w orientacji w stronach swego ciała
• Zaburzenia procesu lateralizacji jako przyczyna trudności i niepowodzeń szkolnych

Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności dziecka. Szczególnie negatywny wpływ na naukę ma skrzyżowanie lateralizacji w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia kształtowanie się koordynacji wzrokowo- manualnej.

Lateralizacja nieustalona manifestuje się obniżeniem sprawności w zakresie obu rąk, powoduje opóźnienia w rozwoju orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo- ruchowej, których przejawy są podobne jak przy zaburzonym kierunkowym spostrzeganiu. Zaburzenia lateralizacji, zwłaszcza w połączeniu z innymi rodzajami zaburzeń, mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych dziecka. Objawy tych niepowodzeń uzewnętrzniają się na lekcjach języka polskiego, rysunków, geografii, geometrii, wychowania fizycznego.

Do najczęstszych trudności dziecka na tle zaburzeń lateralizacji należą trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. W czytaniu i pisaniu występują symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej, jak mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni: b- d, b- p, d-g, n- u, 6-9, a także odwracanie kształtów liter i cyfr. Zjawisko to nazywamy inwersją statyczną. Występuje ona głównie podczas czynności pisania( zaburzone odtwarzanie kształtów liter), lecz także w czytaniu( błędne rozpoznawanie liter asymetrycznych). Oprócz inwersji statycznej w czytaniu i pisaniu występuje inwersja dynamiczna, która polega na przestawianiu kolejności liter i cyfr, np.: kot- tok, sok- kos, 12-21 (tzw. czeski błąd) itp. ; przestawianiu liter w dwuznakach: sz- zs, zmianie kolejności sylab w wyrazach: mata- tama lub zmianie kolejności całych wyrazów. Połączenie obu zjawisk (inwersji statycznej i dynamicznej) powoduje w szczególnych przypadkach pismo lustrzane, które polega na odwróceniu zarówno kształtu, kolejności, jak i kierunku kreślenia liter (od strony prawej do lewej ) .

Najczęściej jednak u dzieci z zaburzoną koordynacją wzrokowo- manualną spotyka się chaotyczny sposób pisania, w którym występują odwrócone lustrzanie pojedyncze litery, zamiany kolejności liter w sylabach i sylab w wyrazach obok napisanych poprawnie wyrazów. Niezliczona ilość skreśleń i poprawek świadczy o refleksji i kontroli wzrokowej, nie zawsze skutecznej. Trudnościom tym towarzyszy zwykle obniżony poziom graficzny pisma. Jeśli nawet sprawność manualna jest w normie, koncentracja na prawidłowości zapisu nie pozwala dziecku skupić się na estetyce pisma.

Trudności tego typu występują niekiedy w wieku przedszkolnym lub na początku nauki pisania u dzieci z niewielkimi opóźnieniami rozwoju, lecz ustępują szybko pod wpływem oddziaływań pedagogicznych. Jeśli jednak utrzymują się przez dłuższy czas i nie poddają się zabiegom terapeutycznym, należy je traktować jako patologię.

Słaba lateralizacja stanowi często główną przyczynę zaburzeń w orientacji przestrzennej. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała. Dziecko nie umie wskazać, gdzie jest prawa ręka, oko, noga. Ma trudności ze wskazaniem kierunków w przestrzeni (na prawo, na lewo).

Trudności dziecka leworęcznego

Lateralizacja lewostronna utrudnia dziecku funkcjonowanie, ponieważ większość urządzeń technicznych oraz przedmiotów codziennego użytku jest przeznaczona dla osób praworęcznych. Dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o wiele trudniejszej niż jego praworęczni rówieśnicy. Szczególnie początki nauki szkolnej, przede wszystkim zaś początki nauki pisania bywają trudne, a nawet szokujące. Najczęściej w klasie I szkoły podstawowej dziecko leworęczne różni się od swoich kolegów. Odrębność ta połączona jest z kłopotami i trudnościami technicznymi, a nierzadko z zaburzeniami utrudniającymi naukę czytania i pisania. Sprawą niezmiernie ważną jest „ wybór ręki”, którą dziecko leworęczne ma pisać. Jeśli okaże się, że lateralizacja lewostronna jest pełna, tzn. dominuje nie tylko lewa ręka, ale też noga i oko, dziecko nie powinno mieć kłopotów z nauką pisania, czytania, określania kierunków. Podczas rysowania czy pisania u dzieci leworęcznych mogą jednak pojawić się problemy.

Zaburzenia stwierdzone u dzieci lewostronnych uznaje się za skutek zmuszania ich do posługiwania się prawą ręką, co wywołuje tzw. konflikt dominacji ( uaktywnienie ośrodków w półkuli niedominującej ). Należy podkreślić, że dzieci leworęczne przestawiane na „ siłę” wykazują różne zaburzenia osobowości. Możemy zauważyć u nich płaczliwość, lękliwość, ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Utrwala się w nich niechęć do przedszkola, szkoły. Często obserwuje się nadpobudliwość psychomotoryczną.

Problemy psychologiczne są skutkiem niewłaściwej postawy otoczenia wobec leworęczności. Przejawia się ona nadmiernym zainteresowaniem i ochroną dziecka, bądź też zmuszaniem do wykonywania czynności prawą ręką, czy wreszcie wyśmiewaniem, przezywaniem, np. przez kolegów. Takie zachowania mogą negatywnie wpływać na samoocenę dziecka, obniżać poczucie jego wartości, prowadzić do kompleksów, nieśmiałości, a nawet lękliwości, nasilającej się w nowych sytuacjach ( obawa przed reakcją nieznanego otoczenia, niepewność) Może to prowadzić do kształtowania się postawy wycofującej. W każdym przypadku dziecka z lateralizacją lewostronną , skrzyżowaną i nieustaloną należy bezwzględnie dokonać dokładnych badań psychologicznych i lekarskich w celu ustalenia formuły lateralizacji i podjęcia odpowiedniej terapii.

Praca z dzieckiem z zaburzoną lateralizacją

Mając na uwadze różnorodne trudności, jakie napotykają dzieci z opóźnionym lub nieprawidłowym procesem lateralizacji, konieczna jest w niektórych przypadkach reedukacja zmierzająca do przyspieszenia bądź ustalenia dominacji stronnej. W wieku niemowlęcym pozostawia się dzieciom całkowitą swobodę w zakresie wyboru ręki podczas czynności ruchowych.

W późniejszym okresie korzystne jest utrwalenie praworęczności u dzieci oburęcznych , szczególnie gdy dominuje u nich oko prawe. W wieku przedszkolnym należy wspierać aktywność lewej ręki w przypadku dziecka lewostronnego i usprawniać ją motorycznie.

Ćwiczenia powinny mieć na celu przyswojenie dziecku prawidłowych nawyków ruchowych:

• właściwego sposobu trzymania ołówka,
• właściwego kierunku rysowania linii pionowych, poziomych, okręgów.
• należy ćwiczyć precyzję i szybkość ruchów,
• kształcić zdolność kontrolowania napięcia mięśni,
• eliminować niepotrzebne ruchy.

Motorykę rąk powinno usprawniać się za pomocą różnorodnych ćwiczeń graficznych z zastosowaniem różnych przyborów do rysowania: ołówka, kredek woskowych, mazaków, kredy, długopisu. Mogą być one wykonane na tablicy lub na dużych arkuszach papieru.

Leworęczność jest zjawiskiem złożonym i ma wielorakie aspekty. Decyzja o „przestawianiu” dziecka na prawą rękę wymaga więc wzięcia pod uwagę wielu różnych czynników. Próby przeuczania mogą być podejmowane w przypadku dzieci oburęcznych i o słabej przewadze ręki lewej; dzieci u których sprawność ruchowa prawej ręki jest prawidłowa.

Nigdy nie przeuczamy na prawą rękę dzieci:

• zlateralizowanych lewostronnie
• o wczesnej sile dominacji lewej ręki
• lewoocznych- dąży się do jednorodnej( po tej samej stronie ciała)
• lateralizacji oka i ręki
• upośledzonych umysłowo
• o małej sprawności ręki prawej
• akceptujących swoją leworęczność
• jąkających się

Można przyjąć następującą zasadę: im mniejsza jest różnica pomiędzy wydolnością obu rąk, im bardziej prawa ręka u dziecka leworęcznego jest sprawna, tym większa szansa na to, aby dziecko „przestawić”. Wśród wielu szczególnych zasad postępowania z dzieckiem leworęcznym najważniejszym jest prawo dziecka leworęcznego do posługiwania lewą ręką. Postępowanie z dzieckiem leworęcznym nie jest równoznaczne z przestawieniem go na rękę prawą, ale powinno uwzględnić pomoc w przygotowaniu dziecka do nauki pisania zgodnie z jego możliwościami. Czynność pisania tradycyjnie wykonywana prawą ręką w kierunku od strony lewej ku prawej, zazwyczaj sprawia dziecku leworęcznemu problemy.

Sposób pisania lewą ręką jest odmienny. Leworęcznemu dziecku trzeba więc dodatkowo ułatwić naukę:

• kartkę, na której będzie pisało, układamy ukośnie tak, by lewy róg uniesiony był ku górze,
• większa część kartki powinna leżeć na lewo od osi ciała dziecka
• zwracamy uwagę na prawidłowe oświetlenie. Światło powinno padać z góry.
• siedząc w ławce szkolnej dziecko powinno mieć sąsiada po swojej prawej stronie, co zapewnia swobodę ruchów
• dbamy o prawidłowe ułożenie dłoni dziecka, gdy trzyma ołówek. Powinien być przytrzymywany między kciukiem a palcem wskazującym.
• pilnujemy, aby dziecko podczas nauki pisania posługiwało się wyłącznie ołówkiem (nie wymaga określonego kąta nachylenia w stosunku do kartki ani precyzyjnego regulowania nacisku)

W procesie wdrażania prawidłowych ruchów podczas pisania należy zwrócić uwagę na dbanie o prawidłowe zapisywanie liter, trening w zakresie płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej krawędzi zeszytu, wdrażanie dziecka, aby podczas pisania dłoń i przedramię cały czas były oparte o zeszyt, a tylko pióro było unoszone ku górze, w czasie przesuwania ręki z końca jednej linijki do początku następnej, łokieć powinien być oparty o ławkę, a tylko dłoń i przedramię przesuwają się. Należy dbać o to, aby dziecko kontrolowało i regulowało własne napięcie mięśniowe, aby ograniczało się ono do aktywizacji tylko tych mięśni, które uczestniczą w danej czynności ruchowej. Sprawne zapisywanie tekstu jest wynikiem współdziałania obu rąk. Zatem usprawniać należy także kończynę pomocniczą, która przytrzymuje zeszyt, przesuwa go do góry w trakcie pisania, co umożliwia stabilność ręki piszącej.

Duże znaczenie ma dobra współpraca ręki i oka podczas pisania. Należy usprawniać współdziałanie czynności ruchowych lewej ręki i oka po tej samej stronie, usprawniać rękę po stronie dominującego oka, umożliwiać stałe śledzenie wzrokiem czynności pisania przez dziecko. Dzieci te wkładają duży wysiłek w pisanie, który powoduje nadmierne napięcie mięśniowe (dzieci wówczas są przygarbione, schylają głowę zbyt nisko lub ją przekrzywiają). Należy wyrabiać właściwą postawę ciała dziecka leworęcznego podczas pisania, co jest istotne ze względów zdrowotnych.

Ponieważ dzieci leworęczne męczą się w czasie pisania, wskazane jest stosowanie przerw i ćwiczeń relaksujących ręce, np. wymachy, kurczenie i rozkurczanie mięśni dłoni. Tolerujemy ponadto wolniejsze tempo pracy tych dzieci i niższy poziom graficzny. Nigdy też nie podkreślamy ich „inności”. Dzieci leworęczne zmuszane do pisania prawa ręką unikają tych czynności. Jeżeli mamy dziecko o lateralizacji jednostronnej lewostronnej, zaakceptujmy to i pomóżmy mu również to zaakceptować.

Dla bezproblemowej nauki czytania i pisania większe znaczenie ma prawostronna dominacja w zakresie oczu, niż to, czy dziecko jest prawo- czy leworęczne. U dzieci z dominacją lewego oka ruchy gałek ocznych mają tendencję do kierowania się od strony prawej do lewej i dlatego popełniają one bardzo typowe błędy w czytaniu.

U dzieci takich należy wytworzyć odruch wodzenia wzrokiem od strony lewej do prawej. Najlepsze efekty daje czytanie tekstów z tzw. przysłoną. Przysłaniamy cały tekst, aby wzrok dziecka nie był rozbiegany i „zmuszamy” je do wodzenia wzrokiem za przesuwanym w prawo paskiem papieru ( trudniejsze wyrazy uczymy czytać sylabicznie).

Ćwiczenia dla dzieci z zaburzoną lateralizacją

W ramach zajęć korekcyjno- kompensacyjnych należy zwrócić uwagę na:

• usprawnianie motoryki rąk
• rozwijanie koordynacji wzrokowo- słuchowej, orientacji w przestrzeni
• wykształcenie prawidłowego uchwytu ołówka
• wyrobienie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem
• prawidłowego kierunku w czasie rysowania szlaczków ( pisania w szkole)
• kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych

Motorykę rąk należy usprawniać poprzez:

zabawy manualne typu: nawlekanie koralików, lepienie z plasteliny, wydzieranki, rysowanie po śladzie, kalkowanie, odwzorowywanie,obrysowywanie, zabawy i układanie modeli z palców i dłoni, przewlekanie kolorowego sznurka przez dziurki, zawiązywanie kokardek, układanki typu puzzle, klocki Lego niewyręczanie dziecka w czynnościach typu: ubieranie się, mycie, sznurowanie butów, zapinanie guzików itp.

Ćwiczyć nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania od lewej ku prawej stronie poprzez:

• uświadamianie dziecku kierunku we własnym schemacie ciała i przestrzeni
• utrwalanie kierunku ruchu rysowania okręgów w przeciwnym do ruchu wskazówek zegara
• utrwalenie kierunku ręki od lewej do prawej strony oraz z góry na dół przez kończenie już zaczętych szlaczków.

Zasadniczym problemem pedagogicznym nie są jednak trudności techniczne, lecz konsekwencje niewłaściwego postępowania wychowawczego. Chcąc pomóc dziecku leworęcznemu w normalnym funkcjonowaniu w grupie, klasie, domu- powinniśmy stwarzać jak najwięcej sytuacji sprzyjających rozwojowi dziecka. Powinniśmy je wspierać, usprawniać i pod żadnym pozorem nie krytykować. Aby jednak praca z dzieckiem leworęcznym przyniosła oczekiwane efekty musi być kontynuowana w domu rodzinnym dziecka.

Autor: Patrycja - Ukończyła Business School Studium Policealne na kierunku Psychologia i Socjologia oraz Wyższą Szkołę Pedagogiczną ZNP w Warszawie na kierunku wychowanie przedszkolne i edukacja wczesnoszkolna z terapią pedagogiczną.